Aan de poorten van de werelden, tussen China, India, Perzië en Europa, blijft Centraal-Azië een terra incognita, een land dat kan worden afgemeten aan de galop van een paard of aan de vlucht van een valk, een koninkrijk van vrije en oneindige steppen, golvend onder de wind.
Het zijn aan zo’n bespiegelingen dat je de vrije loop laat als je in het vliegtuig naar de Oezbeekse hoofdstad Tashkent zit. Zou dat kunnen kloppen? Ik staar uit het raampje en zie het kurkdroge landschap onder me gedwee instemmen. Onbestemde woestenij, zo ver het oog reikt.
In deze Turks-Mongoolse streken, waar men zowel moslim als afstammeling van Gengis Khan kan zijn, hebben de nomadenrijken de heilige steden van de islam, Khiva, Bukhara en Samarkand, in ere gehouden.
Zoals Perzië maakt Oezbekistan deel uit van de oorspronkelijke en legendarische zijderoute. Khiva en Bukhara, waren belangrijke marktplaatsen en knooppunten op die route en Samarkand was en is nog altijd de stad van vele culturen en van romantiek en poëzie.
Deze karavaansteden aan de Zijderoute waar alle godsdiensten van de middeleeuwse wereld elkaar ontmoeten, verbergen achter hun muren duizend legenden die ons blijven fascineren. Beeld je in dat Marco Polo aankomt in Registan, het zanderige plein in het historische hart van Samarkand, terwijl je rondkijkt naar de medressen rondom en naar de moskeeën en paleizen met koepels…
Alhoewel Oezbekistan voor velen nog onbekend in de oren klinkt, zal het niet lang meer duren voordat dit interessante land door meer reizigers ontdekt wordt. En dat is niet voor niets! Alle basisingrediënten voor een ontspannen reis zijn aanwezig. We maken voor jou een unieke rondreis door Oezbekistan. We willen het sprookje van duizend-en-één nacht tot leven laten komen. Welkom bij deze nieuwe ontdekking.
Tashkent
De indrukwekkende hoofdstad is 2000 jaar oud. In het huidige Tashkent zijn er weinig historische gebouwen te vinden. De stad is nog steeds een typische Sovjetstad: brede met bomen omlijste boulevards, pleinen, fonteinen en appartementsblokken.
De stad was vroeger een belangrijke halte op de zijderoute tussen Europa en Azië. Vandaag de dag heeft Tashkent zich ontwikkeld tot een moderne stad. De stad ademt een zeer aangename sfeer van oud en nieuw uit. Maar liefst 1/3 van de oppervlakte van Tashkent wordt ingenomen door prachtige parken en tal van fonteinen.
Khiva
Volgens archeologen zou de stad pas rond de 5de eeuw voor Christus gesticht zijn. Een legende weet beter. Shem, de zoon van Noah, -zie de Ark van Noah- zou zo’n 2500 jaar geleden in het midden van de woestijn een waterput gevonden hebben. Iedereen die zich aan dat water laafde, slaakte een zucht van verlichting met de woorden ‘Khi-wa’, ‘Wat een weldaad!’. Rond de waterput groeide eerst een gehucht en later de bekende ‘kleine handelspost op de zijderoute’. Nu is Khiva de hoofdstad van de provincie Khorezm met haar binnenstad, Ichan-Kala, tot UNESCO Werelderfgoed bevorderd. Ichan-Kala is helemaal ommuurd, 2200 m lang, en intact bewaard gebleven. Stelt u zich voor aan de voet van de machtige stadsmuren, wachtend op opening van de stadspoort om een heel andere wereld binnen te treden, een wereld rondom de azuurblauwe Kalta Minor minaret, waar het lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan.
Bukhara
Bukhara, gelegen in het midden van de Kyzylkum-woestijn, is één van de oudste steden in Centraal-Azië. Volgens enkele mythes werd de stad gesticht rond de 13de eeuw v. Chr. tijdens de Suyavushidische overheersing, bijna 1000 jaar vóór de verovering door Alexander de Grote.
De naam wordt in de Avesta, het heilige boek van de Zoroastriërs, genoemd als de plaats van de lente-offers. De naam Bukhara zou een vervorming zijn van het woord “vihara”, dat “klooster” betekent in het Sanskriet. In de loop van de eeuwen heeft de stad verschillende namen gehad: Numiykat, Madina-ut-Tudjar of Fahira.
Vanaf de 9de eeuw genoot Bukhara een grote vermaardheid als religieus en intellectueel centrum in de hele islamitische wereld.
Bukhara heeft zo’n duizend architectonische monumenten die herinneren aan de gouden eeuw van de Grote Zijderoute. Exotische kruiden, bont en vooral zijde werden vervolgens opgeslagen en verhandeld in de karavanserais van de stad. De vrijdagmoskee, gebouwd in 1514, staat naast de 48 meter hoge Kalyan minaret, het symbool van Bukhara. Het werd één van de grootste structuren in Centraal-Azië. Een bezoek aan het Lyab-i Hauz, een architecturaal complex met vijver, mag zeker niet ontbreken.
Samarkand
Samarkand, de hoofdstad van het oude Sogdiana, is 25 eeuwen geschiedenis rijk. De stad heeft meerdere invasies overleefd, die van Alexander de Grote, die al enthousiast was over haar schoonheid, die van de Arabieren, de Mongolen en tenslotte de Russen in 1868. Tamerlane, bouwer van een enorm rijk waarvan Samarkand de hoofdstad was, en zijn zoon Ulugh Beg, een verlicht geleerde, maakten de stad beroemd. Door al deze perioden heen heeft de cultuur van Samarkand zich ontwikkeld en zich door de eeuwen heen vermengd met die van Perzië, India, Mongolië, China en vele andere landen. De stad heeft een sterke Tadzjiekse invloed behouden, aangezien de Oezbeken pas in de 16de eeuw de controle over de stad overnamen.
Dankzij zijn centrale ligging tussen China en het Westen was Samarkand de belangrijkste stad op de zijderoute en is zowel in vroegere tijden als vandaag de dag één van de mooiste steden in de wereld. De vele monumenten in de stad en haar omgeving imponeren dan ook door hun grootsheid en praal. De verfijnde architecturale vormen, complexe ornamenten en mozaïeken, blauwkleurige betegelde koepels en façades stralen perfectie uit. Hier wilde Timur Lenk de hoofdstad van de wereld vestigen.
Het Registan heeft altijd een belangrijke maatschappelijke functie gehad. Het geheel is samengesteld uit drie schitterende medressen. De 15de eeuwse medresse van Ulugh Beg was op dat moment de grootste universiteit van Centraal-Azië waar enkel kinderen uit de bemiddelde klasse konden studeren. De opleiding duurde wel twintig jaar en legde zich vooral toe op de kennis van de wetenschappen. Twee eeuwen later werden de twee andere medressen toegevoegd, waaronder de grootste Tilla-Kari met haar indrukwekkende mihrab en de al even imposante Sher Dor.
Oezbekistan- Prehistorie
De eerste mensen die in centraal-Asia leefden waren Iraanse nomaden die in het 1ste millennium voor Christus in het hedendaagse Kazachstan rondtrokken. Zij begonnen zich te vestigen en zo ontstonden steden als Bukhara en Samarkand.
Vanuit China ontstond de zijdehandel met het westen. De steden langs de zijderoute, waaronder Buchara en Samarkand, profiteerden extreem van die handel. De steden lagen in Transoxanië en dat gebied groeide uit tot een van de welvarendste en machtigste provincies binnen het Perzische Rijk.
De welvaart trok andere volken aan en er volgde een reeks aanvallen vanuit China en het noordelijk steppegebied van volken die uit waren op de rijkdommen van Transoxanië. In 328 voor Christus veroverde Alexander de Grote het gebied.
Het Zoroastrianisme was de belangrijkste religie in de regio, maar het boeddhisme, christendom en manicheïsme waren ook belangrijke godsdiensten.
Opkomst van de islam
Vanaf de 8ste eeuw na Christus werd de islam de dominante religie in de regio. De Arabieren begonnen vanaf de 7de eeuw het gebied binnen te vallen.
Sogdiërs en andere volken waren niet goed in staat zich te verdedigen vanwege interne verdeeldheid en gebrek aan sterk leiderschap. Aan de andere kant waren de Arabieren zeer gemotiveerd hun nieuwe geloof te verspreiden. In de eeuwen daarna zou de islam steeds meer aanhang verwerven onder de lokale bevolking.
Ondanks de Arabische overheersing bleef Centraal-Azië een belangrijk centrum voor handel. Transoxanië bleef een belangrijke politieke speler onder de verschillende dynastieën.
Het kalifaat van de Abbasiden, dat vanaf 750 de Arabische wereld vijfhonderd jaar zou regeren, had haar bestaan grotendeels te danken aan de steun van de Centraal-Aziatische volken die zich verzette tegen de Omajjaden. De negende eeuw was een heuse gouden eeuw voor Transoxanië. Buchara groeide uit tot een van de belangrijkste cultuur- en onderwijscentra van de islamitische wereld.
De neergang van de Abbasiden ging gelijk op met de opkomst van verschillende Iraanse staten, waardoor de Perzische taal een dominante rol bleef spelen in de regio. Ook onder de Samaniden en de Boejiden bleef de regio zeer welvarend.
De Turken
Vanaf de 9de eeuw begonnen Turkse volken Centraal-Azië binnen te trekken. De Samaniden introduceerde hen als slaafsoldaten, maar de Turken dienden al snel in de verschillende legers, waaronder dat van de Abbasiden.
Aan het einde van de 10de eeuw, toen de Samaniden hun controle over de regio zagen afnemen, nam de invloed van de Turken, waarvan verschillende carrière hadden gemaakt in het leger, steeds verder toe en zij begonnen eigen staten te vormen.
Het Ghaznavidische Rijk, gevestigd in de laatste jaren van de 10de eeuw, was de eerste Turkse staat. Zij veroverde grote delen van Oost-Iran, Centraal-Azië, Afghanistan; en later onder sultan Mahmud Pakistan. De Ghaznaviden moesten op hun beurt weer plaats maken voor de Seltsjoeken die richting het westen oprukten.
Mongoolse periode
De Mongolenlegers onder leiding van Dzjengis Khan waren de volgende macht. De Mongoolse legers namen tussen 1219 en 1225 heel Centraal-Azië in. Zij vestigden de traditie dat elke machtshebbers een afstammeling moest zijn van Dzjengis Khan.
Verder namen de Turkse invloeden verder toe. Dat kwam omdat veel Turkse stammen zich bij het Mongoolse leger hadden gevoegd. Zij mengden zich met de lokale bevolking. Verder zorgden de soldaten voor veel beschadigingen aan steden als Buchara. In de provincie Khorazm liep het irrigatienetwerk grote schade op. Een groot deel van het Iraans-sprekende deel van de bevolking vluchtte zuidwaarts om aan vervolging te ontkomen.
Na de dood van Dzjengis Khan in 1227 werd het rijk verdeeld onder zijn vier zonen en verdere familieleden. Ondanks de fragmentatie van het Mongoolse Rijk bleef het Mongoolse systeem voor meerdere generaties intact. Het gebied waar nu Oezbekistan ligt viel grotendeels onder Chagatai Khan, de tweede zoon van Dzjenghis Khan.
Vanaf het begin van de 14de eeuw begon het gebied toch uit elkaar te vallen toen erfgenamen van verschillende stammen elkaar begonnen te betwisten.
Uit deze onderlinge ruzies kwam rond 1380 een dominante leider naar voren, namelijk Timoer Lenk.
Hij was geen nakomeling van Dzjengis Khan, maar slaagde erin snel een groot gebied te veroveren. Het westelijk deel van Centraal-Azië en Iran viel hem in handen. Hij viel zelfs Rusland binnen voordat hij 1405 na een invasie in China het leven verloor.
De heerschappij van Timur Lenk betekende een laatste bloemperiode van Transoxanië. Hij bracht in zijn hoofdstad Samarkand een groot aantal kunstenaars en geleerden bijeen. Timur Lenk liet veel mooie gebouwen neerzetten.
Zijn kleinzoon Ulug Bey was een belangrijk astronoom.
De nakomelingen van Timoer Lenk raakten na verloop van tijd ook weer onderling verdeeld. Dat bood kansen voor verschillende Oezbeekse nomadenstammen die ten noorden van het Aralmeer woonden.
Rond 1510 hadden zij hun verovering van Centraal-Azië afgerond en vestigden twee grote staten. Het Kanaat van Buchara was de machtigste en centreerde zich rond de stad Buchara. Verder besloeg het Transoxanië. De regio rond Tasjkent, de Vallei van Fergana en noordelijk Afghanistan. Het tweede rijk was het Kanaat Xiva.
Het Kanaat van Buchara vocht een lange oorlog uit met Iran. Daarmee speelde ook een sterk religieus aspect mee.
De Oezbeken waren soennieten en de Iraniërs sjiieten.
Aan het einde van de 16de eeuw begon de macht van de twee kanaten af te nemen. Door oorlogen onderling en tegen Iran raakten ze verder verzwakt en bovendien verder geïsoleerd van de rest van de islamitische wereld. Een groot deel van de handel tussen Europa en Azië verliep voortaan over zee, waardoor de welvaart afnam.
In de 17de eeuw vielen vanuit bovendien Kazachse en Mongolische stammen de Oezbeekse kanaten verschillende keren binnen. Aan het begin van de achttiende eeuw verloor het Kanaat van Bukhara de Vallei van Fergana aan het nieuwgevormde Kanaat Kokand.
Russische inname
De Russen verschenen op het toneel. In het begin waren het vooral nog Russische handelaren die handeldreven met Tasjkent en het Kanaat Xiva.
De Russen werden zich daardoor bewust van het potentieel van Centraal-Azië. Bovendien werden een groeiend aantal Russen als slaaf verkocht. Het ging dan om mensen die in de grensstreek door Turkmeense en Kazachse stammen werden ontvoerd en scheepslui die schipbreuk leden op de Kaspische Zee en op de oostkust aanspoelden. Dit zorgde voor een toenemende vijandigheid vanuit Rusland.
Door de Amerikaanse Burgeroorlog stokte bovendien de katoenaanvoer naar Rusland, waardoor het belangrijk van de Centraal-Aziatische kanaten als katoenleverancier toenam. Het gehele grondgebied van het hedendaagse Oezbekistan viel vanaf 1876 direct onder Russisch bestuur. Rusland voerde de katoenproductie fors op en rond Tasjkent en Samarkand werden verschillende Russische nederzettingen gebouwd.
Pas na de aanleg van verschillende spoorwegen aan het einde van de 19e eeuw nam het aantal Russen snel toe. Na verschillende kleine opstandjes nam ook de Russische bemoeienis met de interne zaken verder toe.
Vanaf 1960 ontstond het jadidism. Dit was een hervormingsbeweging onder intellectuelen binnen de islam die hun eigen cultuur wilden beschermen tegen de Russen en gericht was op beter en modern onderwijs. Het bood een ideologisch bodem voor verzet tegen de Russen.
In de zomer van 1916 kwam het in verschillende plaatsen in het oosten van Oezbekistan tot gewelddadige protesten vanwege de verplichte invoering van de dienstplicht als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. De Russische maatregel om grote stukken grasland in beslag te nemen zorgde voor veel vijandschap.
De Russische Revolutie leefde ook in Centraal-Azië. In Tasjkent werd de Russische gouverneur-generaal afgezet. In plaats daarvan kwam een voorlopige regering waarin geen enkele vertegenwoordiger van de moslimgemeenschap was opgenomen. De Jadidisten begonnen zich te verzetten en wilde in Kokand een eigen regering installeren.
Een groot deel van de Jadidisten werkte ook gewoon samen met de Sovjets en namen belangrijke functies in binnen de Communistische Partij. Beloften voor lokale politieke autonomie en op termijn misschien zelfs economische autonomie zorgden ervoor dat veel Centraal-Aziaten zich aansloten bij de partij.
In 1924 werd de Oezbeekse Socialistische Sovjetrepubliek (OSSR) gevormd.
Tot 1929 maakte de Tadzjiekse Socialistische Sovjetrepubliek daar ook nog onderdeel vanuit voordat het eigen republiek werd.
De gevolgen van de nieuwe regering waren merkbaar: er werd sterk ingezet op de emancipatie van de vrouw, herverdeling van land en het tegengaan van het analfabetisme.
De eerste president van de OSSR Faizulla Chodzjajev verzette zich in de jaren dertig tegen de door Sovjets opgelegde monocultuur in de katoenbouw. Bovendien zette hij zich in voor meer Oezbeken op belangrijke regeringsposten.
Jozef Stalin stond wantrouwend tegenover alle nationale hervormingsbeweging en liet Codzjajev samen met een aantal andere Oezbeekse leiders arresteren en executeren. Zij werden vervangen door Moskougezinde partijgenoten.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden veel fabrieken vanuit het Europese deel van de Sovjet-Unie verplaatst naar Oezbekistan en andere dele van Centraal-Azië. Met de fabrieken kwam een nieuwe gevolg van Russische immigranten, waardoor de autochtone Oezbeken in de grote steden een minderheid werden. Veel Krim-Tataren, Tsjetjenen en Koreanen werden gedwongen gedeporteerd naar Oezbekistan.
Na de dood van Stalin in 1953 werden onder Nikita Chroesjtsjov sommige van veroordeelde Oezbeekse nationalisten gerehabiliteerd.
Veel Oezbeken werden lid van de Communistische Partij om in aanmerking te komen voor een overheidsbaan. Dit droeg wel bij aan de Russificatie van het land, aangezien binnen de overheid de spreektaal Russisch was.
Van 1959 tot 1982 was Sharaf Rashidov, een bondgenoot van Leonid Brezjnev president van de OSSR. Zijn regime kwam vooral bekend te staan vanwege de corruptie en nepotisme.
Na de dood van Rashidov probeerde Moskou de macht in Oezbekistan meer naar zich toe te trekken.
In 1986 werd een groot deel van het leiderschap vervangen vanwege corruptie. Moskou benoemde Islom Karimov als nieuwe president. In de jaren tachtig ontstond een nieuw nationaal bewustzijn. Veel Oezbeken voelden zich achtergesteld, bijvoorbeeld vanwege een gebrek aan investeringen in de eigen industrie en discriminatie binnen het leger. Na het aantreden van Michael Gorbatsjov en zijn politiek van perestroika en glasnost ontstond daarvoor meer ruimte.
Aan het einde van de jaren tachtig ontstonden verschillende oppositiepartijen die echter nooit serieus voet aan de grond wisten te krijgen, omdat de meeste Oezbeken, zeker op het platteland, achter Karimov bleven staan.
Onafhankelijkheid
De mislukte Augustusstaatsgreep in 1991 waarbij ontevreden communisten Gorbatsjov probeerden af te zetten was een katalysator voor de verschillende nationalistische bewegingen. Ondanks de Oezbeekse aanvankelijke aarzeling om de coup te veroordelen besloot het land zich in augustus 1991 onafhankelijk te verklaren.
In december 1991 stemde bij referendum 98,2 % van de bevolking in met het besluit. In diezelfde maand werd Islom Karimov gekozen als nieuwe president.
Karimov realiseerde zich dat zijn land niet langer kon leunen op de subsidies die ze altijd van de centrale regering had ontvangen. Oezbekistan probeert zijn afhankelijkheid van de landbouw te verminderen, en zijn mineralen– en aardoliereserves te gebruiken. Tegelijkertijd bood de regering weinig ruimte voor oppositie.
Zo is er een sterke gepaard inperking van de godsdienstvrijheid, mensenrechten en democratie. Daardoor was het aan het begin van de jaren negentig lastig om buitenlandse investeerders aan te trekken, omdat zeker westerse landen terughoudend waren met het geven van steun aan een dictatoriaal regime.
Na de onafhankelijkheid groeide de beweging die een meer radicale vorm van de islam voor staat. In februari 1999 gingen in Tasjkent zes autobommen af bij een aanslag gericht tegen president Karimov. In maart 2004 was er opnieuw een korte golf van aanslagen in Buchara en Tasjkent, waarbij tientallen mensen het leven verloren. De regering gaf islamitische terroristen de schuld. In juli 2004 volgden nog twee aanslagen tegen de ambassades van de Verenigde Staten en Israël.
Na de aanslagen van 11 september 2001 keerden de Verenigde Staten zich tegen het talibanregime in Afghanistan. Amerika nam een oude sovjetluchtmachtbases in het zuiden van het land in gebruik. In 2005 zegde Oezbekistan de samenwerking echter op nadat de VS-kritiek hadden gehad op de manier waarop het land een protestbijeenkomst in de oostelijke stad Andizjan had neergeslagen. Het Oezbeekse leger omsingelde een protesterende menigte op het centrale plein en schoot met scherp waarbij een groot aantal mensen gedood werd. Schattingen lopen uiteen van 200 tot 1500 doden.
De dochter van de president Gulnara Karimova werd lange tijd beschouwd als grootste kanshebber haar vader op te volgen. Vader en dochter leven echter in onmin met elkaar en sinds 2014 heeft Karimova huisarrest.
Karimov overleed in september 2016 en werd opgevolgd door Sjavkat Mirzijojev, die dertien jaar onder Karimov als premier had gediend.
Anno 2018 lijkt het er voorzichtig op dat Mirzijojev kiest voor een minder repressief beleid dan zijn voorganger. Zo werden verschillende politieke gevangenen vrijgelaten en de banden met het buitenland aangehaald.
